Ойн булга

1. Хөхтөн
1.9. Ойн булга

Баг: Мах идэштэн 

Овог: Суусрынхан

Статус: Ховор зүйл. Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Холбооны Улаан дансны ангилалын шалгуураар олон улсын хэмжээнд “ анхааралд өртөхөөргүй”, бүс нутгийн хэмжээнд “эмзэг” гэж үнэлэгдсэн.


Таних шинж: Эрэгчний биеийн урт 390-450 мм, сүүлний урт 118-159 мм, харин эмэгчний биеийн урт 375-420 мм, сүүлний урт 115-145 мм байдаг. Гавлын ясны кондилобазаль урт эрэгчнийх 75.2-82.1 мм, эмэгчнийх 72.1-79.6 мм, сонсголын ясны өргөн эрэгчнийх 33-37 мм, эмэгчнийх 31.7-34.7 мм, гавлын ясны өндөр эрэгчинд 28.4-30.9 мм, эмэгчинд 27.6-30 мм, жин 1.1-1.7 кг юм. Биеийн өнгө газарзүйн бүс бүслүүрээс шалтгаалан харилцан адилгүй бөгөөд Хэнтийн булга хар хүрэн, хар, мөнгөлөг сортой хар хүрэн, Хөвсгөлийнх хүрэн шаргал, шар хүрэн халтар зүстэй байдаг. Булга сахлаг зөөлөн торгомсог үстэй. Толгойн хэсэг их биеэсээ нилээн цайвар зоо нурууныхтайгаа ерөнхийдөө ижил боловч арай цайвар хүрэн байдаг. Мөч богино, бахим. Өехийдөө шаргалдуу толботой байх боловч хааяа толбо илрэхгүй.

Тархац, байршил нутаг: Хэнтий, Хөвсгөл, Соён, Алтай, Булган голын эх, ой тайгад хад, асга бүхий нутагт тархсан жинхэнэ ой тайгын амьтан. Хэд хэдэн салбар зүйл тархан байх боломжтой талаарх таамаг байгаа ч уг зүйлийн ангилалзүйн судалгаа бага хийгдсэн. Тархац нутгийн бартаа ихтэй хуш, шинэсэн ойд орогнон байрших бөгөөд хушин ой нь булга зэрэг ойн жижиг махчидын тэжээлийн зонхилох хувийг эзэлдэг, төрөл бүрийн жигүүртэн орогнон байрших нөхцлийг бүрдүүлдэг байна. Голын хөндийн шинэс, улиас, гацуурын төгөл болон торлогон ширэнгэ бүхий газарт булганы мөр хааяа тааралдах боловч энэ нь түүний гөрөөлөх нутаг болно. Хэнтийд булга тархсан нутгийн 1000 га тутамд 9-15 толгой тохиолдож, эзэмшил нутаг 0.3-3.2 км2 байх ажээ.

Амьдралын онцлог: Хоногийн турш идэвхтэй, өдөр шөнийн амьдралтай. Хааяа өдрийн цагаар ч гөрөөлнө. Ойн булга идшэндээ сээр нуруутан \ойн төрөл бүрийн жижиг мэрэгчид, туруутан амььтад\ шувуу, сээр нуруугүй амьтад төдийгүй самар, жимс зэрэг ургамлын гаралтай тэжээлийг иддэг элдэв идэштэн амьтан. Идэш тэжээлийн 60-70%-ийг ойн жижиг амьтад, 30-40%-ийг самар эзэлдэг. Ихэвчлэн бартаа ихтэй, наранд ээвэр, идэш тэжээл элбэгтэй хуш, хуш шинэсэн ойд хад, асганы ан цав, модны хөндийд, заримдаа жирх, хэрэм, тоншуул зэрэг амьтан, шувуудын орхигдсон нүхэнд орогноно. Ороо хөөцөө 6-7 дугаар сард орно. Гуужилт 3 дугаар сарын дундаас эхэлж, 11 дүгээр сард үс, хөрс бүрэн гүйцнэ. Хээлээ 260-280 хоног тээгээд модны хонгилд 3-4, хааяа 7 хүртэл хойв төрүүлнэ.

Тоо толгой, хомсдох шалтгаан: Энэ зүйлийн талаар популяцийн нэгдсэн мэдээлэл маш бага. 1966-1968 онд Төв Хэнтийд 1000 га-д 11.7 бодгалийн нягтшилтай байсан бөгөөд 1970-аад онд энэ бүс нутагт 10.000 бодгаль байна гэж үнэлсэн. Тархац нутгийг нийтэд нь хамруулан тоо толгой нөөцийг үнэлэн тогтоогоогүй. 2000-2003 онд ХХДЦГ-ын орчны бүсэд хийсэн судалгаагаар 12754 км2 нутагт нийт 795 толгой тус бүс нутагт 2008 онд Биологийн хүрээлэнгээс хийсэн судалгаагаар 4406 км2 нутагт 1000 гаруй толгой ойн булга бий хэмээн үнэлэн тогтоожээ. Тархац, популяцийн өөрчлөлтөнд нөлөөлж буй гол хүчин зүйл нь хууль бус агналт юм. Арьс өндөр үнэтэй бөгөөд Монголын популяци агналтаас үүдэн буурсан баримт нь 1910-1920 оны хооронд улсын хэмжээгээр жил бүр 4000-5000 ширхэгийг бэлтгэн нийлүүлдэг байснаа 20 дугаар зууны эхэн үеэс аажмаар багасч, 1927-1929 он гэхэд 300-500 болтлоо буурсан байна. Мод бэлтгэх, самар жимс түүх зэрэг байгалийн нөөцийн ашиглалтаас үүдэлтэй болон ойн түймэр нь ойн булганыг амьдрах орчны доройтолд оруулдаг болсон. Устаж болзошгүй зүйл.

Хамгаалсан байдал: Монгол улсын Засгийн газрын 2012 оны 7-р тогтоолын хавсралтад ховор амьтнаар бүртгэгдсэн. Энэ зүйлийн тоо толгой буурснаар 1953 оноос өнөөг хүртэл агнахыг хориглосон. Тархац нутгийн 20 орчим хувь нь улсын тусгай хамгаалалттай газарт хамрагддаг.

Хамгаалах арга: Агналт илүүтэй хийгдэж буй бүс нутагт нарийвчилсан судалгааг хийх, тархац, нөөц, экологийн онцлогийг нарийвчлан судалж, бэлтгэж байгаа арьс үс, агналтыг таслан зогсоох амьтны менежментийн төлөвлөгөөнд тусгаж, мэдээллийн сан бүрдүүлэх, байнга байршин амьдардаг цөм нутгийг улсын болон орн нутгийн тусгай хамгаалалтад авч, хамгаалатыг сайжруулж, байгалийн нөхөн төлжих нөхцлийг бүрдүүлэх, удмын санг хадгалах.